Robert Bly – poet og samfunnskritikar

Robert Bly vart fødd i 1926 i Madison, Minnesota av foreldre med norsk opphav. I 1956 reiste han til Norge med Fulbrightstipend for å omsetja norske dikt til engelsk. Seinare har han bl.a. omsett Rolf Jackobsen og Olav H. Hauge til engelsk.

I 1966 grunnla Robert Bly organisasjonen Forfattar mot Vietnamkrigen. Då han i 1969 fekk Den nasjonale bokprisen (the National Book Award ) for diktsamlinga Light Around the Body, gav han pengane til anti-Vietnamkrigs-rørsla.

Robert Bly har gitt ut 20 diktsamlingar, sju antologiar, 13 omsetjingar og sju ikkje-skjønnlitterære verk. Blant dei seinaste diktsamlingane er ”The Night Abraham Called to the Stars”. I denne diktsamlinga, påbegynt før 11. september 2001, er alle dikta er skrivne i den krevande, arabiske ghazal-forma. Bly formulerer i denne samlinga bl. a. krass kritikk mot den amerikanske krigføringa i Irak.

Robert Bly er kjend for å tala mannen si sak. Han blir rekna som grunnleggaren av den myto-poetiske rørsla (the Mythopoetic Men’s Movement) med boka Mannen. Ei bok om menn (Iron John. A Book About Men ) frå 1990, og er òg kjend for bl.a. essayet Søskensamfunnet (The Sibling Society) om ’det farlause samfunnet’.

Vinteren 2008 sette Guthrie-teateret i Minneapolis opp Ibsen-stykket Peer Gynt i Robert Bly si omsetjing. Framsyninga hausta mange lovprisingar, bl.a. for Robert Bly si omsetjing og skodespelaren Mark Rylance si tolking av hovudrolla.

26. februar 2008 utnemnde guvernøren av Minnesota Robert Bly til ærespoet for staten Minnesota. I media kommenterte Bly utnemninga bl. a. slik: ”Det er kjekt å bli litt verdsett i din eigen stat. Det er viktig for meg. … Eg er fødd i det vestlege Minnesota, og vi har ein god litterær tradisjon i denne staten. Eg set pris på at dei tenker på meg som ein del av denne tradisjonen. Dei skreiv til meg og sa noko om det, og eg svarte at dersom det ikkje fører noko arbeid med seg, så er det greitt for meg. … Å ha ein ærespoet i staten vil vera til støtte for enkelte av dei yngre, komande diktarane.”

Våren 2008 er den 81-årige poeten invitert til å halda ei forelesingsrekkje ved Standford-universitetet i California om diktarar han har kjent.

Ibsens geni

http://usblog2008.blogspot.com/

Intervju med Robert Bly,
Ved Øivind H. Solheim

ØS: Eg såg ein stad at du seier at dei realistiske stykka viser oss Ibsen sitt talent, mens Peer Gynt viser oss den geniale Ibsen.
RB: Det er ein skala, sjølvsagt. Gleda i det heile. Genia er kjende for å vera veldig leikne, og det kjem ikkje særleg mykje fram i stykka i daglegstova. Dette er det siste stykket der han kan kosa seg i sin eigen genialitet før han set i gang med å skriva dei stykka som dei vil ha av han. Dette er Ibsen sitt meisterverk, ja, det meiner eg, så det var ei stor glede for meg å omsetja det.
Det skulle setjast opp for om lag 20 år sidan av ein regissør i New York. Så kom han opp i økonomiske problem, så det stoppa opp der.
Mark Riley høyrde om det - han var direktør for the Globe Theatre i London i 20 år. Han skreiv til Guthrie’s og sa at han ville leiga Robert Bly til å omsetja Peer Gynt til engelsk, og at han ville koma over og spela hovudrolla. Og dei sa: – Åja, ja, det gjer vi!

ØS: Eg kan sjå parallellar mellom Peer Gynt og det arbeidet du har gjort saman med andre menn (the Mens’ Mouvement).
RB: Slik var det ikkje for meg. Eg tenkte ikkje på folk som var lystige slik som Peer Gynt. Eg hadde i tankane alle slags menn som var deprimerte, einsame og i dårleg form. Det var desse mennene eg prøvde å hjelpa med Mannen (Iron John. A Book about Men). Og eg sa til dei at å delta der, vi kunne seia at det var seks steg eller trinn. Og folk kunne koma til meg og seia: ja, eg har vore på trinn to i 30 år. Så det var den slags ting eg arbeidde med på den tida. Eg gjer det framleis av og til. Eg var like så overraska som nokon då eg skjønte kor mykje Peer Gynt er i slekt med det temaet.

Søskensamfunnet

http://usblog2008.blogspot.com/

Intervju med Robert Bly,
Ved Øivind H. Solheim

ØS: Dette ordet - søskensamfunnet – det er tittelen på ei av bøkene dine?
RB: Ja, det betyr at det ikkje er nokon far. Vi er alle saman brør og søstrer. Det er eit samfunn der alle er like, og der alle ser på tv om kveldane. Og ingen respekterer i grunnen far sin, dei respekterer ikkje mor si. Dei overser bestefedrane og bestemødrene sine. Det er søskensamfunnet.
ØS: Og kor lenge har det vore slik?
RB: Å – eg veit ikkje nøyaktig. I femti år truleg.
ØS: Og korleis har det blitt slik?
RB: Fordi vi vil vera barn. Vi vil ikkje vera vaksne.
ØS: Korleis det?
RB: Det er for mykje arbeid å vera vaksen, og så vil vi ikkje ha normer, vi vil ikkje ha nokon som kjem til oss og seier: Du oppfører deg barnsleg. Vi vil at alle skal oppføra seg barnsleg. Då føler vi oss alle heime. Ja, ein kunne kalla det fars-dreparsamfunnet.
ØS: Du seier ein stad at kvinnene har funne plassen sin, eller har fått styrkt posisjonen sin gjennom kvinnerørsla. Kva tenker du om kvinnerørsla - har dei motarbeidd deg?
RB: Å, det var nokre i starten. Dei var sinte på meg fordi eg skreiv mykje om kvinnesaker ei tid, og så sa dei: Å, no sviktar han oss, no skriv han om menn, så han er vel ein av desse som vil ha makt over kvinner. Men så - eg brukte å ha møte, der kunne vera ein tre-fire hundre menn. Og ein gong då eg såg opp var det ei kvinne der – ingen tvil, ei kvinne utkledd som mann. Og ho var blitt send av kvinnerørsla som spion for å finna ut kva eg gjorde.
ØS: Så du let ikkje kvinner koma på desse møta?
RB: Nei. For det første så har ikkje menn så mange høve til å snakka saman. Og det fanst ingen stad der dei kunne gjera det. Så eg ordna med ein slik stad der dei kunne koma og seia det dei ville. Dei fleste snakka om at dei sakna far sin. Og då sa kvinnene:
- Saknar du ikkje mor di?
- Vel, det er ikkje det som er poenget. Eg saknar far min!
Så det brukte då å vera ei gruppe menn med usynlege fedrar. Og ein gong i blant tok ein far med sonen sin. Eller sonen tok med faren. Så det var ikkje noko antifeministisk det. Dei forstod det etter kvart.
ØS: Ja?
RB: Ja, det er slik det er, menn har ikkje høve til å snakka med kvarandre. Kvinnene gir ofte døtrene sine meir ansvar enn det mennene gir sønene, og eg veit ikkje grunnen til det. Kanskje er det slik at mennene føler at det er fare for at sønene ikkje vil vera glade i dei, så dei prøver å vera mjuke med sønene sine. Så det er vanskeleg. Og hardt for gutane.

På tur til McKenzie County, Nord Dakota

Natt til lørdag 23. februar starta vi på den andre lange etappen internt i USA på denne februar 2008-turen. Vi, det var vertskapet Barbara og Jarrett, og eg. Eg spurde dei tidlegare i veka om dei verkeleg ville dette, men det var ikkje nei å få. Så sant det ikkje var varsla storm/uver så ville dei gjera denne turen saman med meg.

Vel, det har vore litt av ein tur - ein veldig fin tur. Vi starta alt kl. 04.00 natt til lørdag frå Waconia. Jarret og Barbara bytte på å køyra, eg sat i baksetet med pc-en og retta norske stilar som vaksenelevane mine skal få tilbake via e-post før eg kjem heim igjen. I sjutida - trur eg det var hadde det lysna bra i aust, og eg begynte å ta bilde av den stigande sola.

Det var spesielt å køyra heimefrå (Waconia, ca. 6-7 mil vest for Minneapolis) i ca minus 20 grader Celsius, og så å oppleva at gradestokken kraup nedover og nedover, slik som for ei veke sidan, då vi reiste sørover til Kansas i minus 30 grader Celsius på det kaldaste. I dag vil eg tru at gradene stoppa på minus 25 grader Celsius kanskje, ein stad før vi kom til Fargo, byen som ligg på grensa mellom Minnesota og Nord-Dakota.

Frå Fargo bar det vestover på Interstate 94 (på norsk: mellomriksvegen), i 75 Miles per hour. Eg knipsa bilde av snøkrystalldekte skogholt og det eg ellers kunne sjå av motiv.

Vi kom etter kvart til Bismarck, ein litt større by ute på det norddakotaske slettelandet, og etter Bismarck bar det gradvis inn i "the Banana Belt". Det merka vi på den måten at snøen og den strenge kulden litt etter litt forsvann, det var bare marker og masse kveg ute på prærien. Dette ”bananbeltet” er varme luftstraumar som varmar opp området heilt frå Rapid City i Sør Dakota. Det var som å reisa frå vinter til vår. I Dickinson var det vårleg i lufta. Vi køyrde opp til kontora til Contex Energy Company, møtte Jeff og fekk ordna det vi skulle ordna med han. Kjapt og effektivt. Han gav oss óg eit kart og forklarte korleis vi kunne finna landområdet med mineralrettane.

Rett etter Dickinson dukka den første oljepumpa opp. Nokre av dei er i sakte rørsle, og pumpar oljen opp frå djupet. Andre står der urørleg, dei er stille vitnemål om oljehåp som ikkje slo til. Lastebilane vi møter er nesten alle tankbilar. Ved oljebrønnane står det tre-fire eller fleire tankar der dei samlar opp den oppumpa oljen. Ved småbyen Belfield tar vi av nordover på highway US85. Snart kjem vi til McKenzie County, og vi ser etter milestolpe 136 på US85. Det er ved milestolpe 136 at vi skal finna det landområdet vi er på leiting etter.

Og vi fann det. Langs riksvegen er det flate marker stort sett, med ein liten bekk og ein liten skog. Ein grusveg tar av frå riksvegen mot aust. Den følgjer nordre grense av seksjon 19, som vi er på leiting etter. Vi stoppar og går ut av bilen. Ser utover, tar bilde av det vi ser. -Her var det at Sivert Kambestad hadde gard i første halvdel av det forrige hundreåret. Vi kan sjå eit bustadhus av relativt ny dato, der ein bil står utanfor. Litt lenger borte kan vi sjå eit eldre hus, og litt bortanfor det, ein silo og nokre hestar. Det er ingen vi kan spørja, og det har vel i og for seg heller ikkje noko for seg. Det litt komiske i dette er jo at det ikkje er det landet vi ser som er interessant. Det er tvert imot det vi ikkje ser, det som er under overflata, som er det vi interesserer oss for: mineralrettane.

Peer Gynt – mor sin gut

ØHS: Kan du seia noko om dette med mor sin gut-omgrepet i samband med Peer Gynt?

RB: Ja, ein av dei beste tinga som Jung gjorde, var å legga stor vekt på kva som hender i ein kultur når faren har svært lite å seia, noko som meir og meir er tilfelle i USA. Tusenvis av unge gutar blir oppfostra berre av mora. Så Ibsen fanga på ein måte dette opp for mange år sidan, før Jung. Det Ibsen seier her er at når du blir oppfostra av mor vil ho la deg sleppa unna altfor lett fordi ho rett og slett blir sjarmert av deg. Ein annan ting som hender er merkeleg nok at du kjem til å utnytta kvinner gjennom heile livet ditt. Utnytting har mange former, eg meiner ikkje fysisk utnytting. Peer Gynt har det eine kjærleiksforholdet etter det andre, og han bryr seg ikkje i det heile tatt om kva han har gjort i livet til desse kvinnene. Det er liksom mor hans allereie har han, så korleis kan han då bli gift igjen?

Det er det eine det fører med seg. Det andre er at mora legg altfor stor vekt på personlegdommen hans, på han som individ og på talentet hans. Mens faren, det er han som kanskje heller seier: - Det gir deg ikkje rett til å vera stygg! Du må likevel jobba og tena til livets opphald og dei tinga der. Det er faren si stemme. Det kjem inn meir eller mindre.

Det er forunderleg å sjå dette. Vi har enno ikkje hatt eit amerikansk stykke som har gjort så mykje med mor sin gut som Ibsen gjer. Så det er noko med dette stykket som er fantastisk, strålande. Og mi glede då eg omsette det var å sjå kva eg kunne få ut av det.

At i at seier det noko slikt som dette: Du må berre halda fram med å vera mor sin gut, og gjera det heile vegen, til du blir middelaldrande, og så kjem du til å hamna i eit galehus i Kairo. Spådommen er ikkje god, og dette er starten på tilbakekomsten hans. Og så, som du veit, i den siste akten kjem han tilbake til Norge, og han kjem på besøk til nokre av dei stadene der han var tidlegare. Og enkelte trur at ha allereie er død, og dette er som når ein død mann besøker stader der han brukte å vera som gut.

Moderniteten i stykket er forbløffande. Då eg omsette det, skreiv eg i eit notat til regissørane: Det største problemet kjem til å bli den siste scenen, der Solveig kjem inn og han legg hovudet sitt i fanget hennar, og ho seier: Eg har venta på deg, veit du. Og mange av kvinnene som eg har møtt seinare, særleg feministane, var sinte på grunn av denne scenen.

Ø: Kvifor det?

RB: Fordi ho har kasta bort heile livet sitt for at han skulle få legga hovudet sitt i fanget hennar. Men det er ikkje det stykket handlar om. Stykket seier dette: Peer Gynt visste ikkje kven han skulle gi livet sitt til. Solveig gav livet sitt til Gud. Ho er den av dei to som gjer det rette. Eller ho er den av dei som er djupare. Det sluttar på ein måte skamfullt for han, der han legg hovudet sitt i fanget hennar.

ØHS: Ho er på same tid både mor hans og kona hans?

RB: Ja. Men det er óg ein augneblink der som er veldig viktig, det er konklusjonen på det heile. Det er kanskje den einaste augneblinken då han er beskjeden i heile stykket. Ein augneblink på slutten då han legg hovudet sitt i fanget slik som ein gut og ei mor, men det er samstundes óg ein heider til mora.

Søndag 17. februar - på Peer Gynt-forestilling

Då vi køyrde langs landevegen i Minnesota denne morgonen såg vi ein ulv på den snødekte marka nær vegen. -Er det verkeleg tilfelle? tenkte eg. I Norge er det full alarm berre nokon har sett snurten av ein ulv, og bøndene kjem ut med mord i blikket og gevær i handa. Det var sjølvsagt ingen ulv der vi skulle - eller?

Eg var saman med Barbara og Jarrett på matineen der dei viste Henrik Ibsen sitt stykke Peer Gynt på Guthrie-teateret. Det var også ein diskusjon etter stykket som vi var til stades på. Barbara og Jarrett hadde fått tak i gode plassar til oss, så vi hadde ei fin teaterstund.

Fleire bilde frå Peer Gynt

Peer Gynt – mor sin gut
Av Øivind H. Solheim

Søndag 17. februar hadde eg gleda av å vera på matinee på Guthrie-teateret i Minneapolis. På programmet stod Henrik Ibsen sitt stykke Peer Gynt, i ei heilt ny omsetjing av Minnesota-poeten Robert Bly, som har røtter frå Bleie i Hardanger.

Starten på stykket var ein for meg heit ny måte å introdusera hovudpersonen og handlinga: Venner av den 50 år gamle Peer Gynt hadde laga til eit ’surprise party’ for han, plassert rett inn i våre dagars Minnesota/Norge. Midt i denne feiringa blir vi ført tilbake til den tradisjonelle opningsscenen i stykket og til bygdesamfunnet i Norge midt på 1800-talet. Stykket kunne starta:
Mor Åse: Peer! Du Lyver!
Peer: Nei, det gjør jeg ei!

Mark Rylance gjer i rolla som Peer Gynt ein fantastisk innsats. I opningsscenene maner han fram for oss Peer sin samansette og likevel så enkle karakter, denne unge guten som er ein slags outsider i det vesle bygdesamfunnet, på grunn av bakgrunnen sin og måten han møter utfordringane på. Far hans drakk, og for å kompensera for det som guten ikkje fekk frå familien sin (les: faren), brukte mor hans Åse, å fortelja han alle slags eventyr, og dette vart på ein måte Peer sin tilflukt og flukt frå det gråe dagleglivet.

Mark Rylance viser gjennom tolkinga si korleis Peer blir dradd mellom ønsket om å vera del av lokalsamfunnet, og ønsket hans om å utføra store bragder som kan gi han ein posisjon over sambygdingane og løfta han opp til ein slags heltestatus. I den eine stunda har Peer styrke nok til å seia ”nei takk” til tilbodet om brennevin som dei andre gutane kjem med, men like etterpå blir det for vanskeleg å stå imot. Han drikk seg full, og endå ein gong oppfører han seg nøyaktig slik dei andre ventar å sjå han. Han svik seg sjølv.

Det som eg likte i denne delen av stykket var Mark Rylance sin kunst då han formidla kor sårbar den unge Peer Gynt er. Peer er i desse scenene ein gut som eg kan ha medynk med og som eg kan bli glad i. Eg kan håpa at dei gode sidene i han vil vinna over dei dårlege (sjølv om eg veit kva som hender seinare i stykket).

Då vi møter Peer igjen på slutten av stykket, viser Mark Rylance oss ein gammal og desillusjonert mann som skjøner at noko har gått forferdeleg gale i livet hans: han har valt feil heile vegen, og han har svikta seg sjølv. For meg var det ei sterk oppleving å sjå Mark Rylance sin aldrande Peer, særleg når eg tenker på hovudpersonen i lys av omsetjaren Robert Bly og hans mannsrørsle (”Men’s movement”). Det er ikkje overraskande at Peer Gynt-figuren er svært interessant for Robert Bly. For kven er Peer Gynt? Ein ung gut – ein mor sin gut in Bly sin ordbruk – ein gut som har blitt forsømt av far sin gjennom barndommen og ungdomsåra, ein mann som derfor går glipp av overgangen frå det å vera gut til å bli ein moden mann og far. I eit fjernsynsintervju snakkar Robert Bly om dette mor sin gut-perspektivet på Peer Gynt, og han nemner óg seg sjølv som ein som har vore mor sin gut. Det nære forholdet som Robert Bly har til det å veksa opp med problem som liknar dei Peer Gynt vaks opp med, har nok vore eit viktig element og ei drivkraft i Robert Bly si interesse og motivasjon for å omsetja og tilpassa Henrik Ibsens Peer Gynt. Og eg skundar meg å legga til: takk og pris for det, for det er denne relasjonen mellom Peer Gynt og Robert Bly som gjer at meisterverket Peer Gynt taler direkte til hjarta våre i denne nye gjendiktinga og oppsetjinga.

Ibsen sitt stykke har nok tekst til ei seks timar lang forestiling på scenen, og dette omfanget er nok ein av dei største utfordringane for alle som tar på seg den store oppgåva det er å setja opp Peer Gynt. Også i dette perspektivet har Robert Bly og regissøren gjort eit framståande arbeid der dei omhyggeleg har valt ut scener og dialogar, og på denne måten har dei skore stykket ned til det meir praktiske tretimars-formatet.

Eg opplevde at dialogen var lett å følgja og at den gjekk som hand i hanske med den visuelle framstilinga av stykket. Stykket er opphaveleg, frå Ibsen si hand, skrive som eit poetisk dikt med rim. Robert Bly vart for om lag tjue år sidan beden om å omsetja Peer Gynt for eit teater i New York, og han hadde omsett den første delen av stykket til ein versjon utan rim då regissøren fekk problem med økonomien og han måtte stoppa. Det er interessant – og også ei lykke å sjå at Robert Bly har valt å gjera denne nye gjendiktinga (dei siste delane av den, som han ikkje gjorde for 20 år sidan) med rim. Bly sine rim tilfører stykket ein ekstra verdi, ofte ved at dei kallar fram latteren hos publikum. For meg er rima heilt naturlege, dei er ein viktig og integrert del av stykket.

I denne nye gjendiktiga kom også publikum – slik eg opplevde det – nær stykket sin opphavelege eigenart på grunn av dei nære banda som Robert Bly har til det norske. For meg personleg var det ei spesiell stund då eg høyrde skodespelaren Mark Rylance tolka Peer si spenning i den stunda med ettertanke då han som ein gammal mann kjem tilbake til Norge, lener seg mot skipsrelinga, ser innover mot land og beskriv Hallingskarvet og Folgefonna. Sidan eg sjølv kjem frå denne delen av Norge, og ettersom eg kjenner til Robert Bly sine røtter frå det same området, vart dette for meg ein gyllen augneblink. Akkurat som resten av stykket!

18. Februar 2008

Heime hos Barbara og Jarrett

Det er ikkje berre dei tobeinte i vertskapet som gjer alt dei kan for at gjesten frå Norge skal ha det bra - også den firbeinte "CC" eller "Sissi" bruker kvar ein sjanse til å sitja på fanget og lesa i avisa eller i Peer Gynt på norsk.